Divan şiirinde kullanılan binlerce konudan biri de satrançtır. Şairler, satrançla ilgili kelimeleri beyitlerde kullanarak çeşitli edebi sanatlarla birlikte yoğurur ve değişik mazmunlar çerçevesinde okuyucularına sunarlar. Satranç taşları ve hatta satranç tahtası oyuncularla birlikte çeşitli tasavvurlara konu olur. Bu tasavvurlar şairlerin hayal dünyasına bağlı olarak değişiklik gösterir.
Edebî metinlerde; satranç, şatranç, baziçe (oyun), zemin, nat’ (bez/tahta), bisât (tahta/bez), şâh, şeh, vezir, ferz (vezir), ferzîn (vezir), ferzâne (vezir), kale, ruh (kale), mansûbe (oyun, açmaz), tabiye (tedbir), esb (at), rahş (at), at, semend (at), pîl (fil), pîlten (fil), fil, piyade (piyon), asker, beydak (piyon), lu’b (oyun), oyun, sürmek, tarh itmek (taş bırakmak), kej-rev (eğri gidişli), açmaz (taşın oynatılamaması), çatal (iki taşa yapılan hamle), hâne (satranç tahtasındaki her bir kare), ev (satranç tahtasındaki her bir kare), şeh-mât (yenmek), mât etmek (yenmek), kış etmek (şah çekmek), Leclâc (satrancın piri), Hıssa b. Dâhir (satrancın piri) gibi oyunla alakalı terimler, manzumelerde ele alınan hususlar doğrultusunda yorumlanarak tevriye, istiâre, iham-ı tenasüp gibi bazı edebî sanatlarla birlikte zikredilmişlerdir.
Aşkın Yolunda… Şah Taşı Sevgilidir!
Şah taşı sevgilidir. Aşığın gönlü ise değersiz olması nedeniyle piyona benzetilir. Sevgilinin yanağı, kale taşıdır ki ikisinin de yazımı aynıdır. Şairlerin en çok zikrettiği ve arzu ettiği taş at iken düşmana benzetilen olumsuz teşbihlerle anılan taş ise fildir. Satrancın oynandığı tahta yahut bez genellikle dünyaya benzetilir. Satrancın mucidi olarak divan şiirinde geçen Leclâc ise daha çok feleğe teşbih edilir.
Satranç terimleri genellikle; aşk, aşık ve maşuk arasındaki münasebetler, tasavvufla ilgili unsurlar, insanın ruh halleri ve bir de ölümle ilgili durumlar anlatılırken kullanılmıştır.
Yüzlerce eserin taranması neticesinde, satranç terimleriyle alakalı; iki mesnevi bölümü, bir kaside, dört gazel ve iki kıt’a olmak üzere toplam dokuz manzume tespit edilmiştir. Derlenen bu manzumeler hangi nazım şekillerinde kaleme alınmış ise o başlık altında tasnif edilmiştir.
Bu dokuz manzumeden şu yazımızda bahsettik: merak ediyorsanız tıklayabilirsiniz…(link)
Alıntıdır: Divan Şiirinde Satranç Terimleriyle Yazılmış Manzumeler / İlyas Kayaokay
Kaynak: Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 2018
